Στην κορυφή ενός χαμηλού, κωνικού λόφου κοντά στο Λιμάνι του Πλατυγυαλίου στον Αστακό, ένα μικρό οχυρωματικό περίβολο περικλείει μια έκταση 14 στρεμμάτων, με κυκλική περίμετρο 360 μέτρων. Αυτή η αρχαία οχύρωση, πιθανόν χτίστηκε από τους Αιτωλούς στον 3ο αιώνα π.Χ. και χρησίμευε ως καταφύγιο κατά τις επιθέσεις πειρατών ή τις πολεμικές συγκρούσεις. Η ακμή του τοποθετείται χρονικά στα κλασικά και ελληνιστικά χρόνια.

Στην χερσόνησο που συνδέει τη Λευκάδα με την Ακαρνανία, υψώνεται το κάστρο της Αγ. Μαύρας, θεμελιωμένο στις ακτές μικρής νησίδας. Πρόκειται για ένα επιβλητικό οχυρωματικό σύνολο, έκτασης περίπου 25.000 τ.μ., το οποίο φέρει τα ίχνη αλλεπάλληλων επεμβάσεων από τους μεσαιωνικούς χρόνους έως σήμερα. Την σημερινή του μορφή οφείλει κατά κύριο λόγο στην περίοδο της Οθωμανικής κατάκτησης, 1479- 1684.

Το παράκτιο οθωμανικό φρούριο του Ακτίου βρίσκεται στην Ακαρνανική ακτή απέναντι από την Πρέβεζα, κοντά στη θαλάσσια περιοχή όπου το 31 π.Χ. έλαβε χώρα η περίφημη ναυμαχία του Ακτίου. Είναι το τέταρτο οχυρωματικό έργο του Αλή Πασά των Ιωαννίνων την περίοδο 1805-1820 στην ευρύτερη περιοχή και στην ανέγερσή του χρησιμοποιήθηκε αρχαίο οικοδομικό υλικό από το παρακείμενο Ιερό του Απόλλωνα Ακτίου. Η στρατηγική του θέση εξασφάλιζε τον έλεγχο των θαλάσσιων και χερσαίων περασμάτων. Το οχυρό είναι μικρών διαστάσεων, με ασυνήθιστη τριγωνική κάτοψη και στις γωνίες ενισχύεται με προμαχώνες.

Το κάστρο είναι χτισμένο στη Β. πλευρά της δυτικής εισόδου του Κορινθιακού Κόλπου, στην Στερεά Ελλάδα, επάνω στο ακρωτήριο του Αντιρρίου. Για αυτό το λόγο κατείχε σημαντικότατη στρατηγική θέση καθώς μαζί με το κάστρο του Ρίου, απέναντι, στην Πελοπόννησο ήλεγχαν την είσοδο του κόλπου. Τα δύο φρούρια για πολλά χρόνια αποτέλεσαν το «μήλον της Έριδος» μεταξύ των αντιμαχόμενων πλευρών για τον έλεγχο του Κορινθιακού κόλπου αλλά και της ευρύτερης περιοχής. Το 1499, μετά την πτώση του Κάστρου της Ναυπάκτου, το οποίο κατείχαν οι Ενετοί από το 1407, ιδρύεται με εντολή του Σουλτάνου Βαγιαζήτ Β΄ από τον Σινάν Πασά της Ρούμελης, το φρούριο του Αντιρρίου με σκοπό την ασφάλεια της κυριευμένης πόλης αλλά και τον αποκλεισμός του στενού του Αντιρρίου.

Βορειοανατολικά της σύγχρονης πόλης του Αστακού, σε απόσταση περίπου 2 χλμ., στις κατώτερες πλαγιές του όρους Βελούτσι, στη θέση “Κάστρα” εντοπίζονται τα ερείπια της αρχαίας οχυρωμένης πόλης, η οποία έφερε το ίδιο όνομα. Αναφέρεται ως η Αστακός ή Αστακοί και η ταύτιση της θέσης είναι επιβεβαιωμένη με επιγραφικά στοιχεία. Τα νομίσματά της έφεραν τον αστακό ως σύμβολο. Αποτέλεσε ένα από τα σημαντικότερα λιμάνια της δυτικής ακτής, ενώ τα πρώτα ίχνη ανθρώπινης παρουσίας στην ευρύτερη περιοχή ανάγονται στους νεολιθικούς χρόνους, στο σπήλαιο Αγ. Νικολάου, που φαίνεται ότι αποτελούσε σταθμό επί του θαλάσσιου δρόμου προς τη Δύση. Η πόλη αναφέρεται επίσης από τον Θουκυδίδη (2,30 και 2,33) κατά τα γεγονότα του Πελοποννησιακού πολέμου, όταν οι Αθηναίοι το 431/0 π.Χ. κατέλαβαν τη μικρή, γειτονική πόλη Σόλλιον και τον Αστακό και εξεδίωξαν τον τύραννο του τελευταίου (και σύμμαχο των Κορινθίων) Εύαρχο.

Το μικρού μεγέθους οθωμανικό κάστρο, το οποίο ανεγέρθηκε το 1807 από τον Αλή Πασά, δεσπόζει σε χαμηλό λόφο στο στενό μεταξύ Ακαρνανίας και Λευκάδας. Σύμφωνα με τον Εβλιά Τσελεμπί στη θέση αυτή υπήρχε Τεκές (οθωμανικό μοναστηριακό συγκρότημα) με 70 κελιά. Μετά την κατάληψη από τους Ενετούς το 1684 μετατράπηκε σε ορθόδοξο μοναστήρι. Η μεταγενέστερη οχύρωση ίσως ενσωμάτωσε παλαιότερα κτίσματα. Το κάστρο κατέλαβαν οι Λευκάδιοι το 1821. Χρησιμοποιήθηκε από τους Ιταλούς ως παρατηρητήριο στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο.

Πρόκειται για μία από τις αρχαιότερες πόλεις της Αιτωλοακαρνανίας, η οποία είναι συνδεδεμένη με σημαντικούς μυθολογικούς κύκλους, με κυριότερο αυτό του Καλυδώνιου Κάπρου. Η θέση της έχει ταυτιστεί με ασφάλεια με τα κατάλοιπα που βρίσκονται στη θέση «Κάστρο του Κούρταγα» κοντά στο Ευηνοχώρι, στη δυτική όχθη του Εύηνου ποταμού. Ο Όμηρος μνημονεύει την Καλυδώνα στον Νεών Κατάλογο (ο Κατάλογος των Πλοίων στην Ιλιάδα, στ. 638- 644) ως μία από τις πέντε αιτωλικές πόλεις που έλαβαν μέρος στην Τρωική εκστρατεία, μαζί με την Πλευρώνα, την Χαλκίδα, την Ώλενο και την Πυλήνη, με δύναμη σαράντα πλοίων υπό τον βασιλιά της Καλυδώνας, Θόα. Επιπλέον, εξιστορώντας μυθολογικά επεισόδια που διαδραματίζονται σε αυτή, την περιγράφει ως «πετρώδη», «απόκρημνη» και «όμορφη». Κατά την Κλασική και Ελληνιστική εποχή η Καλυδώνα αποτελεί μία οχυρή πόλη, που σταδιακά αναπτύσσεται σε μεγάλο αστικό κέντρο.

Στο ΝΔ άκρο της χερσονήσου της Πλαγιάς, στο λόφο του Αγίου Γεωργίου, υψώνεται επιβλητικά η ομώνυμη οθωμανική οχύρωση, το Κάστρο του Αγίου Γεωργίου ή Κάστρο Πλαγιάς, πάνω σε λόφο με υψόμετρο 75 μέτρα . Βρίσκεται, περί τα 7 χλμ. νότια του φρουρίου Γρίβα-Τεκέ και δεσπόζει στην περιοχή, προσφέροντας απεριόριστη θέα τόσο προς την ενδοχώρα όσο και στον δίαυλο Λευκάδας και το Ιόνιο πέλαγος. Απέναντί του, προς δυτικά, βρίσκεται ο οικισμός Καρυώτες (αρχαία Λευκάδα). Το κάστρο εντυπωσιάζει με την ιδιαίτερη αρχιτεκτονική του, αλλά και την διατήρησή του. Εντάσσεται στο αμυντικό οχυρωματικό δίκτυο του Αλή Πασά Τεπελενλή, ο οποίος προχώρησε στην κατασκευή του το 1806-1807 για να ελέγχει τον δίαυλο μεταξύ Λευκάδας και Αιτωλοακαρνανίας, αλλά και για την κατάκτηση της Λευκάδας, που τελικώς δεν κατάφερε.

Το οχυρό είναι σήμερα γνωστό με το όνομα Καστρί και βρίσκεται σε υψόμετρο που προσεγγίζει τα 530μ. Το σχήμα της κάτοψής του είναι σχεδόν τριγωνικό και το συνολικό μήκος των τειχών φθάνει τα 300μ. Η δυτική πλευρά παρέμεινε ατείχιστη, διότι η περιοχή είναι κρημνώδης και ως εκ τούτου φύσει οχυρή. Η συνολική έκταση που περικλείει δεν ξεπερνάει τα 1.200 τ.μ., συνεπώς δεν θα μπορούσε να προστατεύσει πολύ πληθυσμό. Το τείχος του είναι κτισμένο κατά το πολυγωνικό σύστημα, αλλά στις γωνίες του συνδυάζεται με το τραπεζιόσχημο. Στην κεντρική πύλη, που βρισκόταν στη νότια πλευρά και είχε εξωτερική αυλή, υπήρχε εσωτερικά στην δυτική πλευρά της, λιθόπλινθος με ανάγλυφη παράσταση του Ηρακλή, προστάτη της Αλυζίας, στον τύπο του αναπαυόμενου (Farnese), η οποία δυστυχώς αποσπάστηκε βίαια από αρχαιοκάπηλους το 1985 και έκτοτε αγνοείται. Η θέση της ηρωικής μορφής στην πύλη, υποδηλώνει ότι ο Ηρακλής κατείχε θέση προστάτη του οχυρού. Παράλληλα, σε επιφάνεια βράχου στη ΝΑ πλευρά του οχυρού, διατηρούνται δύο σπάνιες παραστάσεις θεϊκών μορφών σε ζεύγη, λαξευμένες σε χαμηλό ανάγλυφο, μέσα σε δύο ορθογώνια πλαίσια. Στο ένα εικονίζεται ο Ασκληπιός καθιστός να κρατά σκήπτρο και η Υγεία να κρατά ένα κουτί. Οι μορφές αναγνωρίζονται μεταξύ άλλων από την απεικόνιση ενός φιδιού δίπλα στον θεό. Στο δεύτερο πλαίσιο διακρίνεται γυμνός θεός όρθιος, που στηρίζεται σε δόρυ και γυναίκα με μακρύ πτυχωτό χιτώνα, που επίσης κρατάει δόρυ, οι οποίοι ταυτίζονται με τον Δία ή τον Άρη και την Αθηνά. Οι παραστάσεις χρονολογούνται στις αρχές του 3ου αι. π.Χ. και ίσως οφείλονται και πάλι στον γλύπτη Λύσιππο, ή σε ντόπιους τεχνίτες που μαθήτευσαν δίπλα του.

Η πόλη βρίσκεται σε στρατηγική θέση, πάνω στη φυσική δίοδο από τον κόλπο του Αστακού και την κοιλάδα του Δραγαμέστου προς το εσωτερικό της Ακαρνανίας. Από την ισχυρή οχύρωση των κλασικών-ελληνιστικών χρόνων διατηρείται το τείχος με πλάτος 4 μ., πύλες και πύργοι. Το καλύτερα διατηρημένο τμήμα του τείχους είναι στα ανατολικά, όπου σώζεται κατά τόπους σε ύψος 5 μ. Συνδυάζει το ισοδομικό, ψευδοϊσοδομικό και πολυγωνικό σύστημα τοιχοδομίας. Από την κεντρική πύλη του περιβόλου, που βρισκόταν στο βορειοανατολικό του τμήμα, οδηγούσε δρόμος, εκατέρωθεν του οποίου υπάρχουν ερείπια οικοδομημάτων και τάφοι. Μέσα στην ακρόπολη υπήρχε μικρός περίπτερος ναός, θεμέλια άλλου δημόσιου οικοδομήματος, ίσως βουλευτηρίου, καθώς και λαξευτή δεξαμενή διαστάσεων 5,30 Χ 4,30 μ. με κλίμακα καθόδου. Η περιοχή παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, καθώς ανάμεσα στα χωριά Πρόδρομος και Χρυσοβίτσα το 1908 ο Γ. Σωτηριάδης ανέσκαψε λείψανα δυο μικρών θολωτών ΥΕ ΙΙΙ τάφων, οι οποίοι απέδωσαν λίγα μυκηναϊκά όστρακα, ίσως της ΥΕ ΙΙΙΑ , χάντρες και χάλκινα μαχαιρίδια.

Η πόλη της Αλυζίας διέθετε επίνειο με ναυπηγικές εγκαταστάσεις. Σε αυτό στάθμευσε ο Δημοσθένης κατά την Σικελική εκστρατεία για να συγκεντρώσει στρατιώτες. Η πόλη αποτέλεσε μεγάλο εμπορικό κέντρο, φτάνοντας σε σημαντική οικονομική ανάπτυξη, ιδίως από τον 4ο αι. π.Χ. Το λιμάνι της, όπως και ένα τέμενος που βρισκόταν εκεί, ήταν αφιερωμένο στον Ηρακλή, με χάλκινα γλυπτά έργα που απεικόνιζαν τους άθλους του, φιλοτεχνημένα στα τέλη του 4ου αι. π.Χ. από τον διάσημο Σικυώνειο γλύπτη Λύσιππο. Το λιμάνι τοποθετείται στον ανατολικό όρμο του Βούρκου, όπου υπάρχουν κατάλοιπα λιμενοβραχίονα μέσα στη θάλασσα. Εκεί κατέπλευσε το 51 π.Χ. ο Κικέρωνας. Η θέση και η μορφή του ιερού του Ηρακλή παραμένει άγνωστη.

Η αρχαία Λιμναία αναγνωρίστηκε στην οχυρωμένη πόλη που δεσπόζει πάνω από τον λόφο της σημερινής Αμφιλοχίας. Ο πρώτος ιστορικός που αναφέρει την αρχαία Λιμναία είναι ο Θουκυδίδης κατά την αφήγηση των γεγονότων του Πελοποννησιακού πολέμου. Η αρχαία Λιμναία περιλαμβάνει μία τειχισμένη ακρόπολη, μέγιστων διαστάσεων: 450μ. x 270μ. περίπου. Δύο μακρά τείχη που προστατεύουν το βόρειο και βορειοδυτικό σκέλος της ακρόπολης, κατεβαίνουν προς τον μυχό του Αμβρακικού κόλπου, και στο ύψος της θάλασσας ενώνονται, περικλείοντας ολόκληρη την βόρεια βραχώδη πλαγιά του λόφου της Αμφιλοχίας. Τα τείχη είναι κτισμένα από ντόπιο ασβεστολιθικό πέτρωμα, την βελαώρα, ένα εύθραυστο και ευδιάβρωτο λίθο. Το πάχος τους κυμαίνεται από 2,60μ. έως 3μ. και αποτελούνται από διπλή παρειά, ενώ στο εσωτερικό τους παρεμβάλλεται το έμπλεκτο σύστημα. Ανά τακτά διαστήματα παρατηρούνται ανάμεσα στο λιθόδεμα επιμήκεις ογκόλιθοι «φορμηδόν» τοποθετημένοι, οι οποίοι εξασφαλίζουν τον εγκιβωτισμό του τείχους και εμποδίζουν την απόκλιση των πλευρικών τοιχωμάτων.

Το Μεσολόγγι αποτελεί την πρώτη πόλη της Δυτικής Ελλάδας, η οποία στις 20 Μαΐου 1821 ύψωσε την σημαία της Επανάστασης. Η θέση της βρισκόταν σε κομβικό σημείο μεγάλης στρατηγικής σημασίας, καθώς μέσω αυτής επρόκειτο να διέλθουν οι ορδές των Τουρκαλβανών που μετακινούνταν από την Αλβανία και την Ήπειρο προς τον ήδη ξεσηκωμένο Μοριά. Κατά συνέπεια, πρώτο μέλημα του εκλεγμένου αρχηγού των Μεσολογγιτών Αθανασίου Ραζηκότσικα ήταν η κατασκευή μίας πρώτης, πρόχειρης οχύρωσης. Το Τείχος του Μεσολογγίου, όπως ήταν στην τελευταία πολιορκία (1825 -26) αποτελεί έργο του Χιώτη μηχανικού, Μιχαήλ Κοκκίνη. Ο ίδιος κατασκεύασε το τείχος κατ’ εντολήν του Μαυροκορδάτου. Στην σημερινή του μορφή κτίστηκε με εντολή του βασιλιά Όθωνα το 1838.

Η παραθαλάσσια πολιτεία της Ναυπάκτου, από τους Δωριείς, Λοκρούς, Αθηναίους, Μεσσηνίους, Αχαιούς, Θηβαίους, Μακεδόνες, Αιτωλούς, Ρωμαίους, έως τους θαλασσοκράτορες Ενετούς και τους Οθωμανούς, συνιστούσε σημαντικό λιμάνι στους θαλάσσιους και οδικούς άξονες, λόγω της στρατηγικής της θέσης στην είσοδο του Κορινθιακού κόλπου. Στην δυτική απόληξη του όρους Ριγάνι, δεσπόζει το επιβλητικό κάστρο της, ένα από τα πλέον αντιπροσωπευτικά μνημεία οχυρωματικής αρχιτεκτονικής. Κτισμένο αμφιθεατρικά, περικλείει την κορυφή, τις κλιτύες του λόφου και το βενετσιάνικο λιμανάκι. Η πόλη οχυρώνεται αρχικά τον 5ο αι. π.Χ. Η μεσαιωνική οχύρωση κάλυψε την αρχαία, η οποία ήταν όμως μεγαλύτερη προς τα ανατολικά. Τον 10ο– 11ο αι. υψώνεται το βυζαντινό κάστρο στην κορυφή του λόφου, όταν η Ναύπακτος αναδείχθηκε σε πρωτεύουσα του Θέματος Νικοπόλεως. Το 1407 οι Ενετοί, καταλαμβάνοντας το Βενέτικο (1407-1499, 1η περίοδος Ενετοκρατίας), προχώρησαν στον σχεδιασμό ενιαίου αμυντικού οχυρωματικού συστήματος, συμπεριλαμβάνοντας πόλη και λιμάνι. Το 1499 ο σουλτάνος Βαγιαζήτ Β’, καταλαμβάνει τη Ναύπακτο (1499-1687, 1η περίοδος Οθωμανοκρατίας), που γίνεται έδρα σαντζακίου με το όνομα Inebahti (Ινέμπαχτι). Ακολουθεί η επανακατάληψη το 1687 από τον στρατηγό Φραγκίσκο Μοροζίνι (1687-1699, 2η περίοδος Ενετοκρατίας) και το 1699, περνά στους Οθωμανούς (1699-1829, 2η περίοδος Οθωμανοκρατίας), που ενισχύουν τα τείχη και προσαρμόζονται στις νέες αμυντικές ανάγκες των πυροβόλων όπλων. Στις 18 Απριλίου 1829, οι ΄Έλληνες πατούν το κάστρο και η πόλη ενσωματώθηκε στο νέο Ελληνικό κράτος.

Η πόλη των Οινιαδών βρίσκεται στην βόρεια όχθη του ποταμού Αχελώου, σε απόσταση 6 χλμ. δυτικά του σημερινού χωριού Κατοχή, του Δήμου Ι.Π. Μεσολογγίου. Τα ερείπια της, που σώζονται διάσπαρτα πάνω στον κατάφυτο από βελανιδιές λόφο του Τρίκαρδου, ταυτίζονται με την δεύτερη σε μέγεθος και σπουδαιότητα πόλη των Ακαρνάνων, μετά την Στράτο. Ήδη από τον 5ο αι. π.Χ. φαίνεται πως αποτελούσε μία σημαντική οχυρή πόλη. Κατά την διάρκεια του Πελοποννησιακού πολέμου τάσσεται με το πλευρό των Σπαρτιατών, αλλά πολύ σύντομα, το 424 π.Χ., προσχωρεί στην Αθηναϊκή συμμαχία και χρησιμοποιείται ως ναυτική βάση των Αθηναίων.

Η αρχαία πόλη της Παλαίρου βρίσκεται στο βορειοδυτικό άκρο της Ακαρνανίας, απέναντι από την Λευκάδα, πάνω σε βραχώδες ύψωμα με την ονομασία «Κεχροπούλα». Η ταύτιση της πόλης με την αρχαία Πάλαιρο, επιβεβαιώνεται επιγραφικά. Η θέση της ήταν μεγάλης στρατηγικής σημασίας, καθώς γειτνίαζε, αλλά και επόπτευε τις Κορινθιακές αποικίες της Λευκάδας, του Σολλίου και του Ανακτορίου, καθώς και με τον Δίαυλο ανάμεσα σε Λευκάδα και Ακαρνανία. Η τοποθεσία δεσπόζει στην ευρύτερη πεδινή περιοχή, και στην λίμνη της Βουλκαριάς, το αρχαίο Μυρτούντιο, όπως την αποκαλεί ο Στράβωνας (10.2.21).

Η αρχαία Πλευρώνα βρίσκεται σε απόσταση περίπου πέντε χιλιομέτρων βορειοδυτικά της Ιερής Πόλης του Μεσολογγίου, στους νοτιοδυτικούς πρόποδες της οροσειράς του Αράκυνθου (στην αρχαιότητα Ζυγός). Αποτελεί μία από τις πιο εκτεταμένες και καλοδιατηρημένες οχυρωμένες πόλεις της χώρας των Αιτωλών. Η θέση της βρίσκεται σε στρατηγικό σημείο με απόλυτη εποπτεία της γύρω πεδιάδας, της λιμνοθάλασσας και των αλυκών Μεσολογγίου. Είναι κτισμένη πάνω σε ένα χαμηλό, βραχώδη λόφο με απότομη έξαρση στα βόρεια, όπου και τοποθετείται η ακρόπολή της. Κατέχει σημαντική θέση στην αιτωλική μυθολογία και οφείλει το όνομά της στον Πλευρώνα, γιο του γενάρχη των Αιτωλών του Αιτωλού. Αναφέρεται από τον Όμηρο, στον κατάλογο των νεών, ως μία εκ των πέντε πόλεων των Αιτωλών που έλαβαν μέρος στον Τρωικό πόλεμο. (Πλευρών, Καλυδών, Χαλκίς, Ώλενος, Πυλήνη) Η αρχική της θέση τοποθετείται στους λόφους Γυφτόκαστρο και Πετροβούνι, που βρίσκονται σε απόσταση δύο περίπου χιλιομέτρων βόρεια του Μεσολογγίου. Σύμφωνα με τον Στράβωνα, καταστράφηκε ολοκληρωτικά το 234 π.Χ. από τον Μακεδόνα Δημήτριο Β’, τον αποκαλούμενο και Αιτωλικό, κατά την διάρκεια του Δημητριακού πολέμου (239- 229π.Χ.). Η πόλη φαίνεται ότι ξανακτίστηκε στη σημερινή θέση, δυτικότερα και ψηλότερα της αρχικής, και η οχύρωση είναι σήμερα ευρύτερα γνωστή ως «Κάστρο της Κυρά- Ρήνης». Ισχυρότατο τείχος συνολικού μήκους 2,5 περίπου χλμ., πλάτους 2-2,20μ. περιβάλλει συνολική έκταση 235 στρεμμάτων. Στην κορυφή του περιβόλου υπήρχε ξεχωριστή οχυρωμένη ακρόπολη, σε υψόμετρο 370μ., όπου πιθανότατα λατρευόταν η Αθηνά Αρακυνθία. Τα επιβλητικά τείχη είναι κτισμένα σύμφωνα με το ψευδοϊσόδομο τραπεζιόσχημο σύστημα τοιχοδομίας, από ντόπιο ασβεστόλιθο. Διαθέτει δέκα ορατές πύλες, διαφόρων διαστάσεων και μία πυλίδα, ενώ η άμυνά της συμπληρώνεται με τριάντα έξι πύργους. Στη νεοϊδρυθείσα πόλη εφαρμόστηκε το Ιπποδάμειο σύστημα πολεοδομίας, σύμφωνα με το οποίο έχουν κτιστεί πολλές πόλεις του αρχαίου κόσμου. Σήμερα, είναι ορατά εντός της οχύρωσης κάποια από τα σημαντικότερα οικοδομήματά της, όπως το θέατρο, η αγορά, η μεγάλη δεξαμενή, λουτρική εγκατάσταση με δεξαμενή, το στάδιο (;), κτιστά άνδηρα για την θεμελίωση δημόσιων και ιδιωτικών κτηρίων καθώς και κατάλοιπα οικιών, που πλαισιώνονται από δρόμους πλακόστρωτους ή χαλικόστρωτους. Εντυπωσιακά στοιχεία της οχύρωσης αποτελούν οι πύλες Α με μονολιθικό υπέρθυρο, η ανατολική Ζ, η τοξωτή πύλη Β, καθώς και οι πύργοι με κλίμακες ανόδου στον περίδρομο του τείχους. Εκτός των τειχών της οχύρωσης και κατά μήκος των οδών που οδηγούν στο εσωτερικό της πόλης αναπτύχθηκαν τα νεκροταφεία της αρχαίας Πλευρώνας, οι τάφοι των οποίων ανήκουν σε τρεις κατηγορίες: α) τους απλούς κιβωτιόσχημους, β)τους λακκοειδείς λαξευμένους στο φυσικό βράχο και γ) τους μνημειώδεις κτιστούς καμαροσκέπαστους με επιμελημένα τοιχώματα «μακεδονικού τύπου» τάφους. Τους τελευταίους και πιο μνημειώδεις τάφους συνήθως περικλείουν περίβολοι σχήματος πι.

Ο επιβλητικός πύργος ελέγχει το αρχαίο πέρασμα που οδηγούσε στα μεσόγεια της Ακαρνανίας, το μεγαλύτερο μέρος της πεδιάδας της Αλυζίας και τη θαλάσσια περιοχή προς τον Κάλαμο έως και το Μεγανήσι. Ωστόσο, απ’ ό,τι φαίνεται απώτερος σκοπός της κατασκευής του δεν ήταν η εποπτεία της περιοχής, αλλά η κυριαρχία και η εξουσία στο στενό πέρασμα, την οποία το οχυρό του Καστριού δεν μπορούσε άμεσα να επιτελέσει. Ο πύργος θεμελιώθηκε σε τεχνητό πλάτωμα που δημιουργήθηκε για τον σκοπό αυτό με την ισοπέδωση του βράχου. Η θεμέλια στρώση του πύργου είναι δομημένη κατά το πολυγωνικό σύστημα, ενώ στον υπόλοιπο προτιμήθηκε το ψευδοϊσόδομο σύστημα. Το κτίσμα διατηρεί σχεδόν το αρχικό του ύψος, το οποίο φθάνει στα 5,30μ. Λείπει ουσιαστικά μόνο η στέγη του, η οποία έφερε κεραμίδες λακωνικού τύπου. Η κάτοψή του είναι τετράγωνη με πλευρές 5,65μ.

Η οχύρωση της αρχαίας Μητρόπολης, βρίσκεται στα Δ του Αχελώου, 44 χλμ. ΒΔ του Μεσολογγίου, σε απόσταση 16 χλμ. από τους Οινιάδες, και 14 χλμ. από την αρχαία Στράτο. Ο περίβολός της, απλωμένος σε ένα χαμηλό ύψωμα (120 μ.) στα ΒΑ του σημερινού χωριού Παλαιομάνινα, περιλαμβάνει όχι μόνο την οχύρωση της πόλης, αλλά και τη διπλή (χωρισμένη εσωτερικά με διατείχισμα) ακρόπολής της. Έχει συνολικό μήκος γύρω στα 1. 700 μ. και μόνο σε ένα μικρό τμήμα (στα Ν) απουσιάζει η τεχνητή οχύρωση, αφού αναπληρώνεται από τη φυσική (γκρεμός).

Τα ερείπια της Ακαρνανικής πρωτεύουσας της Στράτου, βρίσκονται βορείως του ομώνυμου σύγχρονου οικισμού, πολύ κοντά στην δυτική όχθη του Αχελώου, ο οποίος στην αρχαιότητα ήταν πλωτός τουλάχιστον έως την θέση αυτή. Αυτό άλλωστε αποδεικνύει και η εντυπωσιακή παραποτάμια πύλη του. Ο Στράτος υπήρξε μία από τις μεγαλύτερες και καλύτερα οχυρωμένες πόλεις- κράτη της Ακαρνανίας και αποτέλεσε την πρώτη πρωτεύουσα του Κοινού των Ακαρνάνων, από τον 4ο αι. π.Χ. έως το 272 π.Χ., καθώς και θρησκευτικό κέντρο. Χαρακτηρίζεται «μεγίστη» πόλη από τον Θουκυδίδη (ΙΙ, 80.8), ενώ η επικράτειά της που καταλάμβανε ολόκληρη την πεδιάδα από τον ποταμό Αχελώο έως την λίμνη του Οζερού ονομάζεται από τον Πολύβιο «Στρατική» (5, 96.3).

Στο λόφο που υψώνεται στα βόρεια του χωριού Κομπωτή στη θέση «Κάστρο» εντοπίζονται τα ίχνη μεγάλης σχετικά αρχαίας οχύρωσης. Οι περισσότεροι μελετητές ταυτίζουν τα ερείπια στη θέση αυτή με την αρχαία Ακαρνανική πόλη Τορύβεια ή Τύρβειον. Η οχύρωση αυτή αποτελεί μία από τις μεγαλύτερες της ΒΑ Ακαρνανίας και παρουσιάζει δείγματα ενός πρώιμου χαρακτήρα. Χρονικά, τοποθετείται στην περίοδο κατασκευής των παλαιότερων πολυγωνικών τειχών με καλή σύνδεση των αρμών, μαζί με τους Οινιάδες, την Πάλαιρο, την Μητρόπολη, την Σαυρία και θα μπορούσε ενδεχομένως να εντάσσεται στον 5ο αι. π.Χ. ή στο πρώτο μισό του 4ου αι. π.Χ.

Η αρχαία ακρόπολη, καθώς και τα υπόλοιπα κατάλοιπα των οχυρώσεών που σώζονται επί του παρακείμενου λόφου, ΝΑ του σημερινού χωριού Παραβόλα, στην Β όχθη της λίμνης Τριχωνίδας, αποτελούν ένα από τα σπουδαιότερα δείγματα οχυρωματικής τέχνης της περιοχής. Η θέση θεωρείται από πολλούς ερευνητές ότι ταυτίζεται με την αρχαία πόλη Βουκάτιο, που αναφέρεται σε πολυάριθμες απελευθερωτικές επιγραφές από το γειτονικό αρχαίο Φίστυο. Η οχύρωση περιλαμβάνει την ακρόπολη και την κάτω πόλη. Η ακρόπολη καταλαμβάνει το ψηλότερο σημείο του λόφου, που είναι και το πιο ισχυρό σημείο της οχύρωσης, ενώ το τείχος της πόλης περιέκλειε τον χώρο μεταξύ της ακρόπολης και της λίμνης. Το τείχος της Παραβόλας αποτελεί το καλύτερο παράδειγμα οχύρωσης με πολυγωνική τοιχοποιία στην Αιτωλία, καθώς έχουμε μία γενικευμένη εφαρμογή του συστήματος αυτού σε όλη την περίμετρο της ακρόπολης. Πιθανότατα, η φάση αυτή ανταποκρίνεται στην πρώτη περίοδο οχύρωσης της θέσης και ανάγεται στον 5ο αι. π.Χ. Η υπόλοιπη πόλη στην φάση αυτή παρέμενε ατείχιστη, όπως συνέβαινε με αρκετές πόλεις της Αιτωλίας.

Το παράκτιο κάστρο δεσπόζει επιβλητικά πάνω από τον Αμβρακικό κόλπο εποπτεύοντας την είσοδό του. Η ανοικοδόμησή του ανάγεται στη Μεσοβυζαντινή περίοδο (9ος- 10ος αι.), όταν η Βόνιτσα εξελίσσεται σε οχυρωμένο πόλισμα, σημαντικό ναυτικό σταθμό και κέντρο εμπορίου μεταξύ Ηπείρου και Ακαρνανίας. Κατά τον 11ο και 12ο αι. γνωρίζει αξιοσημείωτη ακμή, χάρη στα προνόμια που της παραχωρούν oι αυτοκράτορες Κομνηνοί Αλέξιος Α’, Μανουήλ Α’ και Αλέξιος Γ’ Άγγελος. Μετά τη Δ’ Σταυροφορία, το 1204 έως το 1294 εντάχθηκε στο Δεσποτάτο της Ηπείρου. Από τα τέλη του 13ου αι. έως το 1479, πέρασε διαδοχικά στην κυριότητα των Ανδεγαυών, των Ορσίνι, των Τόκκων, των Δουκών του Lecce, των Ιπποτών της Ρόδου, ενώ από το 1479 έως το 1684, βρέθηκε υπό Οθωμανική κυριαρχία. Ακολουθεί η περίοδος της Ενετικής κατάκτησης (1684- 1797), με εξαίρεση μικρό διάστημα (1715- 1717) κατά το οποίο επανήλθε στους Οθωμανούς. Το 1798 περνάει στα χέρια του Αλή Πασά των Ιωαννίνων. Μετά από την αποτυχημένη προσπάθεια των Ελλήνων, με αρχηγό τον Γεώργιο Τσόγκα στις 29 Μαΐου 1821 να καταλάβουν το κάστρο, τελικά στις 15 Δεκεμβρίου 1828 ο ελληνικός στόλος υπό τον φιλέλληνα Sir Richard Church καταλαμβάνει τη Βόνιτσα και στις 5 Μαρτίου 1829 οι οχυρωμένοι στο κάστρο Τούρκοι παραδίδονται και η πόλη ενσωματώθηκε επίσημα το 1832 στο Ελληνικό Κράτος.

Πολύ σημαντική οχύρωση που σώζεται σε αρκετά καλό επίπεδο διατήρησης αποτελεί η οχύρωση που βρίσκεται δυτικά του σύγχρονου χωριού της Κάτω Βασιλικής στα παράλια της Αιτωλίας. Συγκεκριμένα τοποθετείται σε χαμηλό λόφο και σε θέση που δεσπόζει τόσο στον κόλπο, όσο και στην πλαγιά στα ανατολικά. Η πόλη αυτή στην αρχαιότητα θα πρέπει να αποτελούσε σημαντικό οχυρό λιμάνι. Η τοποθεσία βάσει των ιστορικών πηγών ταυτίζεται με την αρχαία Χαλκίδα. Πρώτη αναφορά σε αυτή κάνει ο Όμηρος που την συμπεριλαμβάνει στις πέντε σημαντικότερες αιτωλικές πόλεις, δίνοντάς της μάλιστα το προσωνύμιο αγχίαλος . Η Χαλκίς θεωρείται πως ήταν αποικία των Κορινθίων ενώ στα μέσα του 5ου αι. π.Χ. την καταλαμβάνουν οι Αθηναίοι με αρχηγό τον ναύαρχο Τολμίδη. Κατά τον Θουκυδίδη, στα ανοικτά της πόλης, ο στόλος των Αθηναίων υπό τον Φορμίωνα, ήρθε πλέοντας ενντίον του Πελοποννησιακού στόλου, που από την Ν. ακτή του Κορινθιακού κόλπου, ερχόταν προς τα παράλια της Ακαρνανίας. Παλαιοί μελετητές της περιοχής (Bazin, Ρωμαίος) ονομάζουν την οχυρή θέση Πάγκαλη.